อุทยานแห่งชาติหมู่เกาะช้าง ประกอบด้วย เกาะใหญ่น้อยในท้องทะเลอ่าวไทยกว่า 40 เาะ โดยวางเรียงตัวเรียงรายเป็นรูปยาวรีคู่ขนาน ไปกับชายฝั่งทะเลจังหวัดตราดโดยเริ่มต้นที่เกาะช้างน้อย เกาะช้าง เกาะคลุ้ม เกาะหวาย เกาะเหลายา เกาะไม้ซี้ และหมู่เกาะรัง ได้รับการประกาศ จัดตั้งเป็นอุทยานแห่งชาติเมื่อวันที่ 31 ธันวาคม 2525 นับเป็นอุทยานแห่งชาติลำดับที่ 45 ของประเทศไทย ครอบคลุมพื้นที่ประมาณ 650 ตารางกิโลเมตร โดยเป็นพื้นน้ำประมาณ 458 ตารางกิโลเมตร หรือประมาณ 70 เปอร์เซ็นต์ของพื้นที่ เกาะช้างเป็นเกาะที่ใหญ่เป็นอันดับสอง ของประเทศไทยรองจากเกาะภูเก็ต อยู่ทางทิศตะวันตกเฉียงใต้ของแหลมงอบ จังหวัดตราด ห่างประมาณ 8 กิโลเมตร ยาวจากเหนือลงมาทาง ทิศตะวันออกเฉียงใต้ประมาณ 30 กิโลเมตร กว้างประมาณ 14 กิโลเมตร
ในอดีตน่านน้ำบริเวณตอนใต้ของเกาะช้างในอ่าวสลักเพชรของเกาะช้างได้เกิดเหตุการณ์กรณีพิพาทเกี่ยวกับเขตแดนทางด้านตะวันออก ในสมัยสงครามอินโดจีน โดยเรือรบหลวงสงขลา เรือรบหลวงชลบุรี และเรือรบหลวงธนบุรีได้ทำการยุทธนาวีกับเรือรบฝรั่งเศส 7 ลำ นำโดยเรือลาดตระเวนลามอตต์ปิเกต์อย่างห้าวหาญ เมื่อวันที่ 17 มกราคม พ.ศ.2484 ไทยสามารถขับไล่ข้าศึกที่มีกำลังเหนือกว่าให้ล่าถอยไปได้แต่ ฝ่ายไทยต้องสูญเสียทั้งเรือและทหารจำนวนหนึ่ง ทุกปีในวันที่ 17 มกราคม กองทัพเรือจะถือเป็นวันทำบุญประจำปี เพื่ออุทิศส่วนกุศลแก่ทหาร เรือไทยที่ได้สละชีวิตในการปฏิบัติหน้าที่เพื่อป้องกันแผ่นดินไทย
ลักษณะภูมิประเทศเป็นภูเขาเกือบตลอดทั้งเกาะ เช่น เขาล้าน เขาจอมปราสาท เขาคลองมะยม เขาสลักเพชร ยอดเขาใหญ่เป็นยอดเขาที่สูงที่สุดมีความสูง 743 เมตรจากระดับน้ำทะเลปานกลาง โครงสร้างทางธรณีส่วนใหญ่ในพื้นที่เป็นหินอัคนีในยุคไทรแอสซิกมีช่วงอายุ 230-195 ล้านปีมาแล้ว แม่น้ำลำธารในเกาะช้างเป็นคลองสายสั้นๆ ที่น้ำทะเลเข้าถึงต้นคลองเป็นห้วยน้ำจืดไหลมาจากน้ำตก ซึ่งเป็นสภาพหุบเขาหลังอ่าวต่างๆ ไหลแทรกไปตามบริเวณป่าชายเลนแล้วไหลลงสู่ทะเลรอบๆ เกาะที่สำคัญได้แก่ คลองสน คลองมะยมคลองค้าวคาว คลองบางเบ้า คลองพร้าว คลองนนทรี เป็นต้น ลำน้ำเหล่านี้ยังก่อให้เกิดน้ำตกที่สวยงามหลายแห่ง เช่น น้ำตกธารมะยม น้ำตกคลองพลู น้ำตกคลองนนทรี น้ำตกคีรีเพชร และน้ำตกคลองหนึ่งหมู่เกาะช้าง อยู่ห่างไกลจากปากแม่น้ำขนาดใหญ่ที่จะทำให้เกิดการทับถมของตะกอนโคลนเลน จึงทำให้หมู่เกาะเหล่านั้นเต็ม ไปด้วยหาดทรายที่ขาวสะอาด น้ำทะเลใสสวย และอุดมสมบูรณ์ด้วยสรรพชีวิตใต้ท้องทะเล โดยเฉพาะสิ่งมีชีวิตในแนวปะการัง เช่น ปะการังก้อน ปะการังเขากวาง ปะการังพุ่ม ปะการังแผ่น หอยมือเสือ ดอกไม้ทะเล ปลาสวยงามในแนวปะการัง ดาวทะเล กัลปังหา สาหร่าย พบได้ในบริเวณ เกาะช้างน้อย ทางด้านตะวันออกเฉียงเหนือของเกาะช้าง เกาะหยวก เกาะมันนอก เกาะคลุ้ม เกาะหวาย เกาะเหลายา เกาะง่าม เกาะรัง เกาะกระ และบริเวณเรือรบหลวงชลบุรี และเรือรบหลวงสงขลาที่จมอยู่ใกล้บริเวณอ่าวสลักเพชร
พืชพรรณธรรมชาติป่าดงดิบชื้น พันธุ์ไม้ที่สำคัญได้แก่ ไม้ยาง กระบาก ตะเคียนทอง ทะโล้ พญาไม้ เปล้า ก่อ หลาวชะ โอน เต่าร้าง หวาย แสลงพัน เตยย่าน กล้วยไม้ ห่อข้างสีดา ไผ่ เร่ว กระวาน เป็นต้น
ป่าชายหาด พบตามที่ราบตามชายฝั่งทะเลในบริเวณหมู่บ้านสลักเพชร หมู่บ้านสลักคอก หมู่บ้านคลองสนและอ่าวคลองพร้าว มีพันธุ์ไม้ที่สำคัญได้แก่ หูกวาง สารภีทะเล เมา เสม็ด เตยทะเล เป็นต้น
ป่าชายเลน มีพันธุ์ไม้ที่สำคัญ คือ โกงกาง โปรง พังกาหัวสุม ถั่วดำ แสม ตะบูน ปอทะเล และตีนเป็ดทะเล
สัตว์ป่า จากสำรวจประชากรสัตว์ป่าเมื่อปี 2535 พบว่ามี
สัตว์เลี้ยงลูกด้วยน้ำนม จำนวน 29 ชนิด ได้แก่ หมูป่า เก้ง นางอาย ลิงเสน ค่างหงอก ชะมดเช็ด พังพอนธรรมดา ค้างคาว กระรอก และหนู เป็นต้น
นก จำนวน 74 ชนิด เป็นนกที่มีถิ่นถาวรในประเทศไทยและไม่อพยพย้ายถิ่น 61 ชนิด ได้แก่ นกยางทะเล นกปรอดหน้านวล นกตบยุง นกนางแอ่นแปซิฟิค นกกวัก นกลุมพู และนกแก๊ก เป็นต้น เป็นนกอพยพเข้ามาในประเทศไทยในช่วงฤดูหนาว 8 ชนิด ได้แก่ นกยางเขียว นกหัวโตทรายใหญ่ นกนางนวลแกลบดำปีกขาว นกน็อดดี้ นกขมิ้นท้ายทอยดำ นกกระจี๊ดขาสีเนื้อนกกระจี๊ดขั้วโลกเหนือ และนกนางแอ่นบ้าน เป็นนกอพยพเพื่อผสมพันธุ์ 2 ชนิด คือ นกแต้วแล้วอกเขียว และนกแต้วแล้วธรรมดา ส่วนนกอพยพผ่านในฤดูกาลอื่น 3 ชนิด คือ นกจับแมลงสีฟ้าท้องขาว นกจับแมลงคอสีน้ำเงินเข้ม และนกกระจิ๊ดหัวมงกุฎ
สัตว์สะเทินน้ำสะเทินบกและสัตว์เลื้อยคลาน
จำนวน 42 ชนิด ได้แก่ ตะพาบน้ำ ตะกวด ..น่ารัก.. งูเหลือม งูหลาม งูทางมะพร้าวธรรมดา งูสิง งูสิงหางลาย งูจงอาง และกบเกาะช้าง (เป็นสัตว์ประจำถิ่นในป่าดงดิบชื้นบริเวณเกาะช้างและเกาะใกล้เคียง)
แหล่งท่องเที่ยวที่น่าสนใจบริเวณยุทธนาวี อยู่ทางตอนใต้ของเกาะช้างใกล้อ่าวสลักเพชร เป็นบริเวณที่เกิดการสู้รบระหว่างกองทัพเรือไทยกับฝรั่งเศส ในกรณีพิพาทเกี่ยวกับเขตแดนด้านตะวันออกเมื่อวันที่ 17 มกราคม 2484
น้ำตกธารมะยม เป็นน้ำตกขนาดกลาง มี 3 ชั้น ทางขึ้นน้ำตกอยู่ใกล้กับที่ทำการอุทยานแห่งชาติ โดยเดินผ่านสวนทุเรียนเข้าไป ประมาณ 500 เมตร มีพระบรมวงศ์ชั้นผู้ใหญ่หลายพระองค์เสด็จประพาส ปรากฏ พระปรมาภิไธยและพระนามาภิไธยอยู่ที่แผ่นผาหินของน้ำตกนี้ อาทิ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (พ.ศ. 2419) พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว (พ.ศ. 2465) พระบาทสมเด็จพระปกเกล้า เจ้าอยู่หัว (พ.ศ. 2470) และสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณีพระบรมราชินีในรัชกาลที่ 7 (พ.ศ. 2516)
น้ำตกคลองพลู เป็นน้ำตกขนาดใหญ่ มี 3 ชั้น ทางเข้าน้ำตกอยู่ห่างชุมชนอ่าวคลองพร้าว ประมาณ 3 กิโลเมตร แล้วต้องเดินป่าอีก ประมาณ 20 นาที
หาดคลองพร้าว-แหลมไชยเชษฐ์ เป็นหาดทรายที่มีความยาวมากติดต่อกับหาดไก่แบ้ หาดทรายบริเวณนี้มีความลาดมากสามารถเล่นน้ำได้ ตอนเหนือสุดของอ่าวคลองพร้าวติดต่อกับอ่าวไชยเชษฐ์และแหลมไชยเชษฐ์ซึ่งมีแหลมหินมีทัศนียภาพสวยงามแต่ไม่สามารถเล่นน้ำได้
หาดไก่แบ้ เป็นหาดที่มีความยาวติดต่อกับหาดคลองพร้าว หาดไก่แบ้เป็นหาดทรายที่มีความลาดพอสมควร สามารถเล่นน้ำได้โดยไม่เป็น อันตราย
เกาะเหลายา อยู่ทางตอนใต้ของเกาะช้าง ประกอบด้วยเกาะเหลายาใน เกาะเหลายากลาง เกาะเหลายานอก ใช้เวลาเดินทางจากท่าเรือแหลมงอบประมาณ 2 ชั่วโมง 30 นาที เป็นเกาะที่มีหาดทรายยาว น้ำทะเลใส และแนวปะการังสวยงาม
เกาะหวาย เป็นเกาะใหญ่อีกเกาะหนึ่ง มีหาดส่วนใหญ่เป็นหิน ประกอบด้วยอ่าวใหญ่ที่มีแนวชายหาดสวยงาม มีแนวปะการังขนาดใหญ่ สมบูรณ์และยังเป็นแหล่งตกปลาอีกด้วย ตั้งอยู่ทางทิศใต้ของเกาะช้างถัดจากเกาะเหลายาลงไป
หมู่เกาะรัง เป็นเกาะขนาดเล็กตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกของเกาะหมาก บนเกาะไม่มีที่ราบพอที่จะอาศัยอยู่ได้ แต่มีสัมปทานการทำรังนกนางแอ่นและมูลค้างคาวมีโขดหินใต้น้ำและปะการังน้ำลึกที่สวยงาม
ข้อมูลทั่วไปการเดินทางไปยังหมู่เกาะช้าง สามารถเดินทางจากจังหวัดตราดมายังอำเภอแหลมงอบ ระยะทางประมาณ 16 กิโลเมตร แล้วเดินทางต่อโดย เรือโดยสารจากท่าเรือแหลมงอบ โดยจะใช้เวลาในการเดินทางมากน้อยแล้วแต่จุดใกล้ไกลที่จะไป ตั้งแต่ 45 นาที ถึง 5 ชั่วโมง ในหน้ามรสุม ระหว่างเดือนพฤษภาคม-ตุลาคม แม้การเดินทางไปยังเกาะอื่นๆ มักมีอุปสรรค แต่สำหรับเกาะช้างสามารถท่องเที่ยวได้ตลอดทั้งปี โดยนั่งเรือ จากท่าเรือแหลมงอบไปยังชายฝั่งทะเลตะวันออก ซึ่งเป็นทะเลด้านในแล้วลงที่อ่าวสับปะรดของเกาะช้าง จากนั้นจึงนั่งรถสองแถวต่อไปยัง
โพลล์
